Regionaal Archief Alkmaar

Op deze pagina vind je een lijst met algemene woorden en begrippen die gebruikt worden bij enkele bronnen.

Voor een specifieke woordenlijst Tweede Wereldoorlog of middeleeuwen ga je naar de themapagina van deze thema's. 

Tip: gebruik ctrl+f (Windows) of cmnd+f (Mac) om het woord dat je zoekt snel te vinden.

Antisemitisme

Antisemitisme of Jodenhaat is de discriminatie en racistische behandeling van Joden op basis van hun etniciteit of religie.

Ancien régime

De oude orde (in de samenleving en het bestuur) van vóór de democratische revolutiesIn de oude orde maakte iedereen deel uit van een stand met bepaalde wetten en regels.

Bataven

De patriotten die met behulp van het Franse leger begin 1795 de macht grepen in Nederland. Zij voerden grote bestuurlijke  hervormingen door, zoals de opheffing van privileges. Zij gaven Nederland ook de eerste grondwet.

Bataafse republiek

Republiek die een groot deel van het huidige Nederland omvatte. In deze staat was het volk de baas(souverein)en werden bestuurders met verkiezingen gekozen. Alle inwoners waren gelijk voor de wet en werden beschermd door de grondwet. In de Bataafse republiek was er geen staatskerk meer en mocht iedereen zijn eigen geloof belijden.

Benedictijnen

Monniken die leven volgens de kloosterregel van Benedictus.

Bestuur

Een groep mensen die de bevoegdheid heeft om de zaken in een bepaalde organisatie te leiden en te regelen. Het kan gaan om een land, een bedrijf, een kerk een vereniging enz.

Censuur

Het gebruiken van de macht van de staat of van een bepaalde groep om informatie achter te houden of de expressie aan banden te leggen. Het is dus verboden bepaalde dingen te zeggen of schrijven.

Centralisatie

Het streven van vorsten om hun grondgebied vanuit een hoofdstad centraal te regeren. Meestal ook door enkele centrale instellingen, zoals de Staten-Generaal en de Grote raad.

Collaboratie

Het samenwerken met de vijand.

Conservatieven

Conservatieven zien zo min mogelijk verandering en hun visie komt voort uit een religieus perspectief.

Discriminatie

Het anders behandelen van mensen of groepen (meestal minderheden) op basis van uiteenlopende kenmerken zoals afkomst, ras, geboorteland, geloof, overtuigingen, sociale gewoonten, sekse, seksuele geaardheid, taal, handicap, leeftijd, enzovoort.Discriminatie staat het grondbeginsel, dat zegt dat alle mensen gelijkwaardig zijn, in de weg.

Deportatie

Gedwongen verplaatsing van mensen naar een andere woonplaats

Dwangburcht

Burcht die is neergezet ter bescherming tegen een vijandig gezind volk. Een voorbeeld is de Torenburg die in Alkmaar werd neergezet ter verdediging tegen de West-Friezen.

Evacuatie

Evacuatie of ontruiming is het wegtrekken of verplaatsen van meestal groepen personen van een gevaarlijke of omstreden plaats naar een veiligere plaats.

Gasthuis

Een middeleeuws opvanghuis voor zieke, ouderen of zwakkeren in de samenleving. Deze instellingen waren meestal onderdeel van de katholieke kerk.

Geallieerden

Groep van landen die samen een bondgenootschap heeft gesloten.

Geestelijkheid

Groep personen die de macht hebben van de kerk over gelovigen. Ook wel clerus genoemd. De paus, bisschoppen en priesters zijn geestelijken.

Gilde

Vereniging van mensen met hetzelfde beroep, die samen hun belangen vertegenwoordigen. Meestal waren dit zelfstandige ambachtslieden.

Grondwet

Het belangrijkste staatsdocument en hoogste nationale wet van Nederland. Zij bevat de regels voor onze staatsinstellingen en de grondrechten van de burgers. Daarnaast bevat de Grondwet regels over bestuur, wetgeving en rechtspraak.

Heerlijkheid

Middeleeuwse bestuursvorm waarin een lokale heer het gezag kreeg en ook rechten van de landsheer. De heer van de heerlijkheid mocht bijvoorbeeld ook wetten uitvaardigen, belasting heffen en misdadigers veroordelen.

Hofstelsel

Systeem waarbij een lokale heer of edelman zijn landgoed(beneficie) in drie delen verdeeld, waarvan hij twee derde aan horigen geeft, die het land in ruil voor bescherming en een deel van de oogst mogen bewerken. Daarnaast moeten de horigen nog voor niks op het deel van de heer zelf werken.

Hoekse en Kabeljauwse twisten

De Hoekse en Kabeljauwse twisten was een burgeroorlog tussen aanhangers van Jacoba van Beieren aan de ene kant(Hoeken). En aanhangers van Filips van Bourgondië aan de andere kant(Kabeljauwen). Filips van Bourgondië won, maar af en toe kwamen de voormalige Hoeken nog in opstand.

Hoogheemraadschap

Een hoogheemraadschap ook wel waterschap genoemd is een lokaal overheidsorgaan dat de waterhuishouding in een gebied beheert.

Ideologie

Een geheel van ideeën over de mens, menselijke relaties en de inrichting van de maatschappij, dat leeft binnen een maatschappelijke groep zoals een politieke partij, een denkstroming of een sociale klasse.

Industriële Revolutie

Overgang van handenarbeid en huisnijverheid naar machinale productie.

Karolingers(Karolingische dynastie)

Dynastie die over het Frankische rijk heerste, die voortkwam uit de hofmeiers van het Frankische rijk.

Kanunnik

Geestelijke die aan een kathedraal of een klooster verbonden is.

Leenstelsel/feodalisme

Systeem waarbij de leenheer meestal een koning zijn gebieden in leen geeft aan een leenman of vazal. Deze vazal bestuurt de gebieden in de naam van de heer en verzamelt een leger om hem in oorlog te ondersteunen. In ruil hiervoor beschermt de leenheer de leenman tegen buitenlandse vijanden.

Lepra

Een besmettelijke ziekte die in de middeleeuwen veel voorkwam. De zieken voelde meestal niks meer en hun huid werd ernstig aangetast. Leprozen werden meestal opgevangen in leprozenhuizen waar ze een leven leidde als een soort monnik met strikte regels om verspreiding van de ziekte te voorkomen.

Liberalisme

Liberalisme is een politieke stroming die overal in Europa opkwam in de negentiende eeuw en die vooral gericht was op vrijheid van individuen, vrije markt en een kleine overheid. In de VS is dit goed te zien. In de loop der jaren zijn er veel afsplitsingen geweest.

Nijverheid

Beroepswerkzaamheden waarbij iets wordt gemaakt of bewerkt. Industrie waarbij grondstoffen worden verwerkt.

Orangisten

Het orangisme (ook wel prinsgezindheid) was een politieke stroming in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) en de Bataafse Tijd. De prinsgezinden steunden de stadhouders van het huis Oranje-Nassau en stonden tegenover de staatsgezinden (later - in de Bataafse Tijd - de Patriotten).

Parlement

Parlement is een ander woord voor de volksvertegenwoordiging. In Nederland bestaat het parlement uit de Eerste en Tweede Kamer ook wel Staten-Generaal genoemd.

Partij Politiek

In Nederland zijn er veel verschillende politieke stromingen. Ieder met zijn eigen ideologie. Zo waren er socialisten, liberalen en conservatieven. Aan het einde van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw werd er tussen de verschillende stromingen heftig gedebatteerd onder andere over het kiesrecht en het bijzonder onderwijs. 

Patriotten

Groep burgers die bestuurlijke veranderingen wilde in de achttiende eeuw. Onder invloed van de Franse ideeën van de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie, wilden ze meer democratische invloed op het benoemingsbeleid uitoefenen en meer kansen scheppen voor uitgesloten delen van de bevolking. Patriotten kwamen uit alle lagen van de bevolking en wilden vooral meer zeggenschap over de aanstelling van bestuurders. De Patriotten stonden als politieke stroming tegenover de orangisten/prinsgezinden.

Privileges

Bijzondere rechten die verleend zijn door de soevereine vorst aan bijvoorbeeld steden, geestelijken of edelen.

Propaganda

Het verspreiden van bepaalde ideeën om meningen te beïnvloeden. Eigen leiders en ideeën worden positief afgeschilderd, terwijl tegenstanders negatief worden neergezet.

Rechtstaat

Een staat waarin grondwettelijke regels de burger beschermen, vooral tegen de overheid. Deze staatsvorm is gebruikelijk in West-Europa sinds de Franse Revolutie met uitzondering van enkele regimes. 

Represaille

Een wraakactie of vergeldingsactie tegen iemand.

Regenten

Een regent was een gereformeerde bestuurder van een Nederlandse stad vanaf de zeventiende tot de achttiende eeuw. De macht werd vaak overgedragen van vader op zoon, waardoor enkele families erg machtig werden in een stad. Deze families waren ook erg rijk.

Republiek

In een republiek hebben de burgers een persoon of groep uitgekozen om namens hen het land te besturen.

Reformatie (of hervorming)

Kerkhervorming die leidde tot scheuring in de rooms-katholieke kerk, waarbij het protestantisme ontstaat. De protestantse kerk wordt ook wel de gereformeerde of hervormde kerk genoemd.

Schout

Een schout is een ambtenaar die toezicht hield in een gebied. Een ambtenaar die de orde handhaaft. Een schout werd ook wel baljuw genoemd.

Schutters

De schutters waren een gezelschap van welvarende mannen die als hobby met geweren of pijl en boog schoten. Tot en met het begin van de vijftiende eeuw werden de schutters nog op veldtocht ingezet. Daarna trokken ze alleen nog uit in geval van nood.

Solidariteit

Solidariteit betekent dat een groep mensen zich betrokken voelt bij de strijd of het lijden van anderen. Men voelt zich verbonden met elkaar.

Socialisten

Socialisten streefden naar gelijkheid en algemeen kiesrecht. En sociale wetgeving voor de arbeider.

Staatsvorming

Het streven van vorsten naar een aaneengesloten grondgebied met een stevige centrale bestuursstructuur.

Stadsrechten

Middeleeuwse rechten voor een stad waardoor zij verregaande autonomie kregen. Zij mochten zelf hun eigen wetten uitvaardigen, markten houden en misdadigers berechten.

Stadhouder

Een stadhouder vervangt de afwezige landsheer in een gewest.

Standenmaatschappij

De verdeling van de maatschappij in drie standen, namelijk de geestelijken, de adel en de rest.

Totalitaire staat

Staat met één partij en één ideologie die doordringt op alle terreinen van de samenleving

Tweede Wereldoorlog

Een verzameling van meerdere militaire conflicten die van 1939 tot 1945 wereldwijd werd uitgevochten. Het was een oorlog tussen Duitsland, Italië en Japan (de asmogendheden) tegen hun samenwerkende vijanden, die de geallieerden werden genoemd.

Verlichting

In de achttiende eeuw werd er nagedacht over wetenschappelijke en maatschappelijke zaken. Er werd veel nagedacht en geschreven over verschillende onderwerpen. Rationeel denken werd belangrijk. Door te redeneren kwam men tot nieuwe inzichten. Men ging in de achttiende eeuw anders denken over Godsdienst, de maatschappelijke verhoudingen (in veel landen in Europa had je standen), over goed en kwaad, en nog veel meer.

Vikingen

Vikingen ook wel bekend als Noormannen waren uit Scandinavië afkomstige zeelieden die de kusten van Europa plunderden van de negende tot en met de tiende eeuw. Op bepaalde plaatsen vestigden Vikingen zich, zoals in het noordoosten van Engeland en in Normandië.

Vroedschap

Bestuurscollege namens de burgers. Ook wel stadsraad genoemd. Leden werden benoemd voor het leven, maar lidmaatschap was niet overerfbaar. In de praktijk bleven regentenfuncties vaak in de familie.

Wereldlijke macht

Koningen, keizers, hertogen en graven vallen hieronder, maar de wereldlijke macht bestaat uit alle machthebbers die niet onder de kerk vallen.

Wetenschappelijke revolutie

Een periode in de zeventiende eeuw waarin een wetenschappelijke manier van denken leidde tot veel ontdekkingen en uitvindingen. In plaats van religieuze en klassieke denkbeelden werd er veel waarde gehecht aan het verwerven van kennis, observaties, experimenten en logisch redeneren (ratio).

Wiegendruk

Een van de eerste boeken die gedrukt is door een drukpers. Dit soort boeken lijken nog heel erg op handschriften en hebben ook nog versierde elementen.